یکی از راهکارهاي عمده براي پیشگیري و کنترل کمبود ریزمغذیها در کودکان، مکمل یاري است. در کشور ما بر اساس نتایج بررسی هاي کشوري انجامشده کمبود آهن و کم خونی ناشی از آن در کودکان زیر دو سال کشورشایع است . کمبود آهن و کم خونی ناشی از آن با عوارض متعددي کهبعضا غیر قابل جبران است همراه است. مطالعات نشان داده است کهاثرات نامطلوب فقر آهن در دوران جنینی و دو سال اول زندگی کودك بر رشدو تکامل مغزي غیر قابل جبران است. اگر چه کمبود آهن می تواند در تماممراحل زندگی سبب کاهش قدرت ادراك و یادگیري گردد، ولی اثراتنامطلوب کم خونی در دوران شیرخوارگی و اوایل کودکی غیر قابل جبراناست. تکامل و هماهنگ شدن حرکات کودکان کم خون به تاخیر می افتد واین کودکان در مدرسه نیز یادگیري کمتري دارند. ضریب هوشی این کودکان۵ تا ۱۰ امتیاز کمتر از حد طبیعی برآورد شده است. در کودکان مبتلا به کمخونی فقر آهن میزان ابتلا به بیماریهاي عفونی بیشتر است زیرا سیستمایمنی آنها قادر به مبارزه موثر با عوامل بیماریزا نیست.
کمبود ویتامین A از دیگر مشکلات تغذیه اي شایع در جهان بشمار می رود.افزایش مرگ و میر در اثر بیماري به ویژه سرخک در کودکان مبتلا به کمبودویتامین A گزارش شده است و خطر ابتلا به بیماري هاي تنفسی واسهالی در این کودکان دو تا سه برابر بیشتر است. اختلال در سیستم خونسازي، کاهش رشد و افزایش ابتلا به بیماري ها به دلیل کاهش قدرتایمنی بدن از دیگر عوارض و پیامدهاي کمبود ویتامین A می باشد . کمبودویتامینD نیز درشیرخواري منجر به بیماري ریکتز یا راشیتیسم می شود .
براساس دستور عمل هاي وزارت بهداشت ، به منظور پیشگیري و کنترلکمبود این ریزمغذیها و کاهش عوارض نامطلوب آنها بر سلامت کودکان لازماست کلیه کودکان زیر دو سال مکمل هاي آهن ، مولتی ویتامین و یا A و Dرا مطابق با پروتکل هاي تدوین شده مصرف نمایند.
مکمل هاي مورد نیاز کودکان شیرخوار
کودکان شیرخوار درکشور ما مکمل آهن ، ویتامین A و D را بر اساس دستورعمل هاي موجود باید بطور روزانه مصرف کنند. در مورد مکمل آهن ، بر اساس دستور عمل وزارت بهداشت ، براي کلیه شیرخوارانی که با وزنطبیعی متولد می شوند )اعم از شیر مادر خوار و یا شیر خشک خوار( دادنقطره آهن از پایان ۶ ماهگی و یا همزمان با شروع تغذیه تکمیلی تا پایان ۲۴ماهگی به میزان روزانه ۵/۱۲میلی گرم آهن المنتال توصیه می شود.
براي پیشگیري ازکمبود ویتامین A وD در کشور ما بر اساس برنامه کشوريتجویز روزانه قطره مولتی ویتامین و یا قطره A+D از روز پانزدهم پس از تولدتا حداقل ۱۲ ماهگی به میزان روزانه ۲۵ قطره که معادل ۱۵۰۰ واحد بینالمللی ویتامین A و ۴۰۰ واحد بین المللی ویتامین D است ، باید انجامشود. استفاده از نور مستقیم آفتاب )نه از پشت شیشه( به مدت ۱۰ دقیقهدر روز نیز براي تامین ویتامینD ،بطوري که صورت و دست و پاي کودك درمعرض آفتاب قرار گیرد توصیه می شود.
نحوه مصرف مکمل در کودکان نارس
درمورد مکمل آهن ، براي کلیه شیرخوارانی که با وزن کمتر از ۲۵۰۰ گرممتولد می شوند (اعم از شیر مادر خوار یا شیر خشک خوار) از زمانی کهوزن آنها دو برابر وزن هنگام تولد می رسد تا پایان ۲۴ ماهگی قطره آهن بهمیزان روزانه ۵/۱۲میلی گرم آهن المنتال توصیه می شود. قطره مولتیویتامین و یا A و D در کودکان نارس مانند کودکان طبیعی از ۱۵ روزگی بایدداده شود.
آیا مصرف مکمل در کودکان شیر مادرخوار و شیرخشک خوار متفاوت است؟
تمام کودکان اعم ازاینکه با شیر مادر و یا شیر مصنوعی تغذیه شوند لازماست از مکمل هاي آهن ویتامین A و D و یا مولتی ویتامین استفاده کنند.بعضی از مادران فکر می کنند که کودکان شیرخشک خوار نیازي به مکملندارند. درحالی که باید بدانند شیرخشک هاي موجود دربازار غنی شدهنیست به عبارت دیگر آهن ، ویتامین A و D به آنها اضافه نشده است ومقادیري که بر روي قوطی شیرخشک درج می شود ، در حقیقت همانمقادیر طبیعی در ترکیب شیرخشک است که نیاز بدن شیرخوار را براوردهنمی کند و لازم است این ریزمغذیها بصورت مکمل و بطور روزانه به انهامطابق با پروتکل هاي وزارت بهداشت داده شود.
چه زمانی جهت مصرف مکمل درطول روز براي کودك مناسب تراست؟
مکمل آهن را نباید همزمان با وعده شیر کودك به وي داد زیرا کلسیم موجوددرشیر ، ازجذب آهن جلوگیري می کند. بعضی ازمادران از تیره شدن رنگدندان شیرخوار از دادن قطره آهن به شیرخوار خودداري می کنند. اینکارلطمه غیر قابل جبرانی به رشد و تکامل مغزي شیرخوار و در نتیجه کاهش ضریب هوشی وي وارد می کند که قابل جبران نیست.
به مادران توصیه می شود که قطره آهن را در یک قاشق مرباخوريریخته و در عقب دهان کودك بریزند و سپس مقداري آب به او بدهندتا از تیره شدن رنگ دندانها جلوگیري شود. علاوه بر آن به مادریادآوري شود که قطره آهن موجب تغییر رنگ مدفوع کودك میشود که موجب نگرانی نیست.
میوه ها و آب میوه ها بخصوص مرکبات موجب افزایش جذب آهن می شوندو می توان قطره آهن را همراه با آنها که متناسب با سن کودك باشد به اوداد . درمورد مولتی ویتامین و یا قطره A و D پس از وعده شیر و یا غذايکمکی مشکلی ایجاد نمی کند.
چرا مادران شیرده باید به مصرف مکمل ادامه دهند؟
در دوران شیردهی مادران براي بهبود ذخایر بدنی خود باید مکمل آهن و مولتی ویتامین مینرال را تا سه ماه پس از زایمان ادامه دهند. ذخایر آهنمادر در دوران بارداري براي تامین آهن مورد نیاز جنین مصرف می شود وخونریزي هنگام زایمان نیز به ازدست دهی آهن بدن کمک می کند بنابراینبراي تکمیل ذخایر آهن بدن لازم است مادران شیرده از مکمل آهن به میزانروزانه یک عدد قرص سولفات فرو مطابق با توصیه هاي وزارت بهداشتاستفاده نمایند. مکمل هاي ویتامین مینرال که در دوره بارداري مصرف آنتوصیه می شود نیز در دوره شیردهی تا سه ماه پس از زایمان روزانه یکعدد مطابق با دستور عمل هاي وزارت بهداشت باید مصرف شود. مصرف اینمکمل ها علاوه بر تکمیل ذخایر بدن مادر ، موجب بهبود ترکیب شیر مادر از لحاظ ویتامین ها و املاح معدنی موردنیاز شیرخوار می شود.
مصرف مکمل هاي ویتامین و املاح پس از ۳ ماه از دوره شیردهی ضرورتیندارد و در صورتی که مادر از برنامه غذایی مناسبی پیروي می کند و تمامگروههاي غذایی اصلی شامل نان و غلات، سبزي ها، میوه ها، شیر و مواد لبنی و گروه گوشت و جایگزین هاي آن به مقدارکافی در برنامه غذاییروزانه گنجانده می شود ، نیازي به مصرف مکمل نیست . در دوره شیردهینیاز به کلسیم بیشتر از دوران دیگر است و مادران شیرده باید روزانه ۳تا ۴ واحد از گروه شیر و مواد لبنی ) ماست وپنیر( مصرف کنند.
یک واحد از گروه شیر و لبنیات شامل یک لیوان شیر یا یک لیوان ماست ویا۵۰ گرم پنیر ) معادل یک قوطی کبریت ( یا ۳/۴ لیوان کشک و یا۱/۵ لیوانبستنی است . هم چنین ید مورد نیاز بدن را باید با مصرف نمک یددار تصفیهشده تامین نمود زیرا منابع غذایی از نظر ید فقیرند و نمی توانند ید مورد نیازبدن را تامین کنند.
مصرف مکمل هایی مانند روي و یا امگا ۳ و سایر مکمل ها دردورانشیردهی ضرورتی ندارد. و همانطور که ذکر شد با یک برنامه غذایی درستمی توان نیاز بدن به انواع ویتامین ها و املاح را تامین نمود و فقط مکمل آهنو مولتی ویتامین مینرال در ۳ ماه اول پس اززایمان توصیه می شود.
آیا سایر مکمل ها ي موجود در بازار نیز براي شیرخوار سودمنداست؟
بعضی ازمادران فکر می کنند اگر از مکمل هاي ویتامین مینرال خارجی بهشیرخوار خود بدهند، به رشد و سلامت شیرخوار کمک کرده اند . درحالیکه این طور نیست .این مکمل ها معمولا مطابق با استانداردهایی که وزارتبهداشت به لحاظ میزان ویتامین بویژه A و D املاحی مثل آهن و روي اعلامکرده است ،نیستند لذا علاوه بر این که خانواده ها هزینه گزافی براي خریدآنها می پردازند ، محصولی با مقادیر کم و نامناسب از ویتامین ها و املاح بهکودکانشان می دهند .درحالی که اگر در برنامه غذایی کودك , از انواع مغزها) بادام , فندق , پسته , گردو ( استفاده شود این مواد مغذي سرشار از آهن, روي , منیزیوم , فسفر , پتاسیوم , تیامین , ریبوفلاوین و چربی هاي بلندزنجیره غیراشباع و امگا ۳ می باشند .
همچنین انواع حبوبات مانند, نخود آبگوشتی , انواع لوبیا ها و عدس که منابعغنی از پروتئین, پتاسیم , آهن , اسیدفولیک , منیزیوم , مس و فیبر میباشند نیاز بدن کودك را تامین می کنند.
اسیدهاي چرب EPA و DHA که کمپانی ها ادعا می کنند در محصولاتشانبه کار می برند ، در روغن زیتون و روغن آفتاب گردان وجود دارد و اگر در پختغذاي کودکان از این روغنها استفاده شود از بهترین و سالم ترین اسیدهايچرب برخوردار می شوند .
کودکان تا دو سالگی به جز قطره A و) D یا مولتی ویتامین ( و قطره یاشربت آهن به هیچ مکمل دیگري نیاز ندارند . خوشبختانه شرکت هايایرانی این فرآورده ها را با فرمول و مقدار صحیح به بازار عرضه کرده اند.
مصرف مکمل روي وامگا ۳ در دروان شیردهی ضرورتی ندارد. درصورتی کهمادر شیرده از اصول تغذیه صحیح پیروي کند و در برنامه غذایی روزانه دواصل تنوع و تعادل را رعایت نماید و گروههاي غذایی اصلی را به مقدار کافیمصرف کند نیازي به مصرف این گونه مکمل ها ندارد.